حکمت ریاضت و آثار آن،

ریاضت: پرورش ستور،به خصوص اسب ، دراصطلاح عرفا وعلمای علم اخلاق: بدل کردن صفات بد بصفات نیک، عملى سخت که براى اصلاح باطن بدستور مربی بر عهده گیرند خواه از جنس عبادت و یا خدمت باشد .

جُفا: یعنی خاشاک، دراینجا مواد زائدی که درنقره وطلا که پی از ذوب درکوره، از آنها جدا می شود.

زبد: کف مایعات، کف زر و سیم که بوقت گداز بر سر آید.

نیک بد نما: یعنی کارخوب ولى خوبى که بنظر بد مى‏آید.

 ( 233) این سختیها و جفاها بمنزله کوره‏ایست که بوسیله آن غش و مواد خارجى زر را گرفته و شمش خالص کامل عیار بیرون مى‏دهد . ( 234) این امتحانات سخت از نیک و بد اشخاص براى این است که چون زر مغشوش و مخلوط با مواد خارجى در بوته امتحان بجوش آمد مواد خارجى را چون کف روى مایع بیرون بریزد.( 235) اگر کار شاه از روى الهام نبود شاه نبود بلکه بایستى او را سگ درنده شمرد.( 236) او از شهوت و طمع و حرص پاک بود و کارى که کرد خوب بود ولى خوبى که بنظر بد مى‏آید.

این ابیات، بیان حکمت ریاضت است از آن جهت که ریاضت هم نوعى از کشتن است زیرا آرزو و خواهشهاى نفسانى از مظاهر حیات است خاصه بنظر اهل ظاهر که زندگى را همین تمتعات و لذایذ حسى مى‏پندارند و ریاضت چیزى جز خلاف نفس و بر کندن ریشه‏ى هوى نیست و با وجود این، مرید ریاضتهاى صعب را تحمل مى‏کند براى آن که بکمال و حیات خوشتر دست یابد پس کشتنى که بفرمان خدا و یا ولى کامل صورت پذیرد یا براى رسیدن بزندگى جاوید است نسبت بمومنان که در جهاد کشته مى‏شوند و یا براى کم شدن وزر و گناه و مصلحت اجتماع، نسبت بمنکران که بفرمان انبیا و اولیا بقتل مى‏رسند و بهر حال وظیفه‏ى ما تسلیم و ترک بد گمانى است. و درین ابیات مولانا سالک را بزر و سیم و ریاضت را بگداختن تشبیه کرده و اخلاق بد و هواى نفس را بکف مانند نموده است و نتیجه‏اى که مى‏خواهد بگیرد اینست که آن فرمان کشتن مانند امر بریاضت است که بظاهر دشوار و خلاف مصلحت مى‏نماید و در حقیقت عین صلاح و حکمت است. موضوع ریاضت و حکمت آن را مولانا در دفتر سوم نیز بتفصیل بیشتر مطرح کرده است.[1]

   گر خضر: اشاره ای دارد بقصه‏ى موسى و خضر که در کشتى نشستند و خضر کشتى را سوراخ کرد، مطابق آیه‏ى شریفه:فَانْطَلَقا حَتَّى إِذا رَکِبا فِی اَلسَّفِینَةِ خَرَقَها قالَ أَ خَرَقْتَها لِتُغْرِقَ أَهْلَها لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً إِمْراً [2].

بى‏پر مپر: یعنی بدون آگاهی اظهار نظر نکن،یاآنجا که آگاهی نداری، دست دردامن راهنمایی مورد وثوق بزن تا تو را راهنمایی کند. چنان که فرموده است:[3]

            هین مپر الا که با پرهاى شیخ             تا ببینى عون لشکرهاى شیخ‏

مجنونش مخوان: یعنی تو که از اسرارالهی آگاهی نداری، قضاوت نادرست می کنی. بسیاری از آنها که ظاهری شوریده ودیوانه وش دارند مردان کامل وصاحب معرفت اند. و ممکن است ناظر باشد به آیاتى که در آنها ذکر شده است از قول کفار که حضرت رسول اکرم یا سایر انبیا را مجنون پنداشته‏اند:«وَقَالُواْ یَا أَیُّهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ»:و گفتند: «اى کسى که «ذکر» [= قرآن‏] بر او نازل شده، مسلماً تو دیوانه‏اى!د .[4]

( 237) اگر حضرت خضر در دریا کشتى را سوراخ و معیوب نمود و بالاخره شکست صد درستى در این شکستن وجود داشت که حضرت موسى با رتبه نبوتش از آن بى‏خبر بود.( 238) فهم حضرت موسى با آن همه بزرگوارى از فهم حکمت کار حضرت خضر محجوب شد پس تو دیگر در این فضاى بى‏انتها با نداشتن پر هوس پریدن مکن . ( 239) چشم بگشا و ببین که گل سرخ نو شکفته است آن را خون مپندار و درست نگاه کن که این شخص مست عقل است تو از جهل او را مجنون و دیوانه مگو.